Од хуудасны эх кодыг харах

'''Од''' гэдэг нь [[плазм]]аас тогтох гэрэлтэгч, цул бөмбөлөг юм. [[Нар]] нь [[Дэлхий]]д хамгийн ойр орших од бөгөөд Дэлхийн [[энерги]]йн гол үүсгүүр болно. Харин бусад одыг [[шөнө]] харах боломжтой. Од нь түүний цөмд явагдаж буй [[цөмийн нэгдэх урвал]]аас (устөрөгч гели рүү хувирах) ялгарч буй энергиэс шалтгаалан гэрэлтдэг байна. [[Устөрөгч]] ба [[гели]]гээс хүнд [[химийн элемент|элементүүд]] бараг бүгд оддын цөмд явагдах энэхүү урвалын үр дүнд үүссэн болно.

Одны [[масс]], нас, химийн найрлага зэрэг олон шинж чанарыг, түүний [[спектр]], [[гэрэлтэлт]], хөдөлгөөн дээр тулгуурлан тогтоож болно. Одны нийт масс нь түүний [[Одны хөгжил|хөгжлийн үе шатыг]] тодорхойлдог үндсэн үзүүлэлт юм. Бусад шинжүүд жишээлбэл, диаметр, эргэлт, хөдөлгөөн, температур зэрэг нь түүний хөгжлийн үе шатаар тодорхойлогдоно. Одны температур ба гэрэлтэлтийг нь ашиглан (Херцсбрунг-Расселийн диаграмм, [[H–R диаграмм]]) одны хөгжил, насыг тодорхойлж болно. 

Од нь үндсэндээ устөрөгчөөс тогтсон (маш бага хэмжээний гели болон бусад хүнд элемент бүхий) [[мананцар(астрономи)|мананцараас]] үүсэх ба үүний төв нь хангалттай нягт болоход, устөрөгчийн зарим нь цөмийн нэгдэх урвалаар гели рүү шилжиж эхлэнэ. Энэ урвалын үр дүнд ялгарч буй энергийг, үлдсэн хэсэг нь [[радиацийн процесс|радиац]] ба [[конвекцийн процесс]]оор тогтоон барина. Энэ процесс нь тухайн одыг богино хугацаанд мөхөхөөс хамгаалана. Ялгарах энергийн нөлөөгөөр одны гадаргуу орчимд стеллар салхи үүснэ, мөн задгай сансарт энерги цацагдана<ref name="sunshine">{{cite web | last = Bahcall | first = John N. | date = June 29, 2000 | url = http://nobelprize.org/nobel_prizes/physics/articles/fusion/index.html | title = How the Sun Shines | publisher = Nobel Foundation | accessdate = 2006-08-30 }}</ref>. Цөм дэх устөрөгч шавхагдаж дуусахад тухайн одны масс [[нар|нарны массаас]]<ref name="late stages">{{cite web | last = Richmond | first = Michael | url = http://spiff.rit.edu/classes/phys230/lectures/planneb/planneb.html | title = Late stages of evolution for low-mass stars | publisher = Rochester Institute of Technology | accessdate = 2006-08-04 }}</ref> дор хаяж 0.4 дахин их болох ба цөм нь, эсвэл цөмийн гадаад хэсэг нь хүнд элементүүдээс тогтсон ийм одыг [[аварга улаан од]] гэж нэрлэнэ. Энэ төрлийн од нь мөхөж буй од бөгөөд улмаар хүнд элементүүдийг харьцангуй их хэмжээгээр агуулсан шинэ од үүсгэнэ<ref>{{cite web | url = http://observe.arc.nasa.gov/nasa/space/stellardeath/stellardeath_intro.html | title = Stellar Evolution & Death | publisher = NASA Observatorium | accessdate = 2006-06-08 | archive-date = 2008-02-10 | archive-url = https://web.archive.org/web/20080210154901/http://observe.arc.nasa.gov/nasa/space/stellardeath/stellardeath_intro.html | url-status = dead }}</ref>.

[[Хос од|Хос]] болон олон-одны систем нь хоёр ба түүнээс дээш одноос бүрдэх бөгөөд эдгээр однууд хоорондоо таталцлын хүчээр харилцан үйлчлэлцэж, биесээ тодорхой орбитоор тойрон эргэнэ. Хэрэв хоёр од хоорондоо ойрхон бол таталцлын хүчний харилцан үйлчлэл тэдгээр [[одны хөгжил]]д их хэмжээгээр нөлөөлнө<ref name="iben">{{cite journal | last = Iben | first = Icko, Jr. | title=Single and binary star evolution | journal=Astrophysical Journal Supplement Series | year=1991 | volume=76 | pages=55–114 | url=http://adsabs.harvard.edu/abs/1991ApJS...76...55I }}</ref>.  

== Хэмжих нэгж ==
Ихэнхи тохиолдолд [[СИ|СИ системийн]] нэгжүүдийг ашиглана. Масс, гэрэлтэлт, радиус зэргийг Нартай харьцуулан хэмжинэ: 

:{|
|[[Нарны масс (нэгж)|Нарны масс]]:
|<math>M_\odot = 1.9891 \times 10^{30}</math>&nbsp;[[килограмм|кг]]<ref name="constants">{{cite journal | author = I.-J. Sackmann, A. I. Boothroyd | title=Our Sun. V. A Bright Young Sun Consistent with Helioseismology and Warm Temperatures on Ancient Earth and Mars | journal=The Astrophysical Journal | year=2003 | volume=583 | issue=2 | pages=1024–1039 | url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2003ApJ...583.1024S }}</ref>
|-
|[[Нарны гэрэлтэлт (нэгж)|Нарны гэрэлтэлт]]:
|<math>L_\odot = 3.827 \times 10^{26}</math>&nbsp;[[Ватт]]<ref name="constants" />
|-
|[[Нарны радиус (нэгж)|Нарны радиус]]:
|<math>R_\odot = 6.960 \times 10^{8}</math> [[Метр|м]]<ref>{{cite journal | author=S. C. Tripathy, H. M. Antia | title=Influence of surface layers on the seismic estimate of the solar radius | journal=Solar Physics | year=1999 | volume=186 | issue=1/2 | pages=1–11 | url=http://adsabs.harvard.edu/abs/1999SoPh..186....1T }}</ref>
|}

Ихээхэн хэмжээний урт, радиус зэргийг хэмжихдээ [[астрономийн нэгж]] ашиглана. 

== Одны хөгжил ==
{{Гол|Одны хөгжил}}
{{sectionstub}}

== Шинж чанар ==

Одны бараг бүх шинжийг түүний масс дээр тулгуурлан тодорхойж болно. Өөрөөр хэлбэл гэрэлтэлт, хэмжээ, хөгжлийн үе, нас зэргийг түүний масс дээр тулгуурлан тогтоож болно. 

=== Нас ===
Ихэнхи одны нас 1 тэрбумаас 10 тэрбумын хооронд байдаг ба одоо мэдэгдэж буй хамгийн хөгшин од бол 13.2 тэрбум жилийн настай [[HE 1523-0901]] од юм<ref>{{cite news
 | author=Frebel, A.; Norris, J. E.; Christlieb, N.; Thom, C.; Beers, T. C.; Rhee, J.
 | title=Nearby Star Is A Galactic Fossil
 | publisher=Science Daily
 | date=May 11, 2007
 | url=http://www.sciencedaily.com/releases/2007/05/070510151902.htm
 | accessdate=2007-05-10 }}</ref>. 

Их [[нягт]]тай, цул од богино хугацаанд мөхнө. Учир нь эдгээр одны цөм нь өндөр [[даралт]] дор орших тул устөрөгч нь богино хугацаанд шавхагдаж дуусдаг байна. Иймэрхүү цул од дунджаар 1 тэрбум жилийн дараа мөхдөг бол, жижиг од ([[улаан одой од]]) 10 тэрбумаас хэдэн зуун тэрбум жил орших боломжтой<ref>{{cite web
 | author = Naftilan, S. A.; Stetson, P. B.
 | date = 2006-07-13
 | url =http://www.sciam.com/askexpert_question.cfm?articleID=000A6D41-76AA-1C72-9EB7809EC588F2D7&catID=3&topicID=2
 | title =How do scientists determine the ages of stars? Is the technique really accurate enough to use it to verify the age of the universe? 
 | publisher =Scientific American
 | accessdate = 2007-05-11 }}</ref><ref>{{cite journal
 | author=Laughlin, G.; Bodenheimer, P.; Adams, F. C.
 | title=The End of the Main Sequence
 | journal=The Astrophysical Journal
 | year=1997
 | volume=482
 | pages=420–432
 | url=http://adsabs.harvard.edu/abs/1997ApJ...482..420L
 | accessdate=2007-05-11 }}</ref>. 

=== Химийн найрлага ===

Од үүсэж эхлэх үед тухайн одны массын 70% нь устөрөгч, 28% нь гели, үлдэх хэсэг нь бусад [[хүнд элемент|хүнд элементүүд]] байна. [[Төмөр]] нь өргөн тархалттай, хэмжихэд харьцангуй хялбар тул одны найрлага дахь хүнд элементийг тухайн одны агаар мандал дахь төмрийн агуулгатай харьцуулан тооцдог байна. Од үүсгэдэг мананцар нь [[супернова тэсрэлт]]ийн улмаас хүнд элементээр тасралтгүй баяжиж байгаа тул одны химийн элементийн найрлагаар тухайн одны насыг тодорхойлох боломжтой<ref>{{cite web | date = September 12, 2006 | url = http://www.eso.org/outreach/press-rel/pr-2006/pr-34-06.html | title = A "Genetic Study" of the Galaxy | publisher = ESO | accessdate = 2006-10-10 | archive-date = 2008-07-06 | archive-url = https://web.archive.org/web/20080706165740/http://www.eso.org/outreach/press-rel/pr-2006/pr-34-06.html | url-status = dead }}</ref>.

Хамгийн бага төмрийн агуулгатай од нь HE1327-2326 одой од бөгөөд Нар дахь төмрийн агуулгын 1/200,000-тэй тэнцэнэ<ref>{{cite web
 | date = April 17, 2005
 | url = http://www.sciencedaily.com/releases/2005/04/050417162354.htm | title = Signatures Of The First Stars
 | publisher = ScienceDaily | accessdate = 2006-10-10 }}</ref>. Харин хамгийн их төмрийн агуулгатай од нь [[14 Геркулус]] бөгөөд Нарнаас 3 дахин их төмрийн агуулгатай<ref>{{cite journal
 | last=Feltzing | first=S. | coauthors=Gonzalez, G.
 | title=The nature of super-metal-rich stars: Detailed abundance analysis of 8 super-metal-rich star candidates
 | journal=Astronomy & Astrophysics
 | year=2000 | volume=367 | pages=253-265
 | url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2001A&A...367..253F
 | accessdate=2007-11-27 }}</ref>.

=== Диаметр ===
Однууд нь Дэлхийгээс асар хол зайд орших тул шөнө цэг шиг жижиг, мөн Дэлхийн [[агаар мандал|агаар мандлаас]] болж анивчиж буй мэт харагддаг байна. 

Одны хэмжээ нь 20-40 км-ээс ([[нейтрон од]]) эхлээд Нарны диаметрээс 650 дахин их буюу ойролцоогоор 0.9 тэрбум км (жишээлбэл,[[Бетелгейз]]) хүртэл хэлбэлзэнэ<ref>{{cite web | last = Davis | first = Kate | date = December 1, 2000 | url = http://www.aavso.org/vstar/vsots/1200.shtml | title = Variable Star of the Month—December, 2000: Alpha Orionis | publisher = AAVSO | accessdate = 2006-08-13 | archiveurl = https://web.archive.org/web/20030705130559/http://www.aavso.org/vstar/vsots/1200.shtml | archivedate = 2003-07-05 | url-status = dead }}</ref>.

=== Кинематик ===
{{sectionstub}}
Нарыг тойрон эргэх нарны аймгийн гаригуудын хөдөлгөөний судалгаа нь [[галактик]]ийн бусад оддын үүсэл, нас, бүтэц, хөгжил зэргийг тайлбарлахад ихээхэн хувь нэмэр оруулна. 

=== Соронзон орон ===
[[Файл:suaur.jpg|thumb|220px|СУ Аур одны (залуу од) гадаргуугийн соронзон орон]]
[[Соронзон орон]] нь одны дотоодод конвекцийн хөдөлгөөн үүсэж буй хэсэгт бий болно. Соронзон орны хэмжээ нь одны масс, найрлагаас, харин гадаргуугийн соронзон идэвхижилт нь одны эргэлтийн зэргээс хамаарна. Энэ гадаргуугийн идэвхижилт нь [[одны толбо|одны толбыг]] үүсгэнэ. Одны толбо гэдэг нь бусад гадаргуугийн хэсэгтэй харьцуулахад харьцангуй бага температуртай, хүчтэй соронзон орон бүхий талбайнууд юм. 

Залуу, хурдан эргэлдэх однууд нь ихээхэн [[соронзон орон]]той байх тул гадаргуугийн өндөр идэвхижилттэй байна. Харин удаан эрлгэлттэй, хөгшин однууд нь гадаргуугийн соронзон идэвхижилт бага байна<ref>{{cite web
 | last = Berdyugina  | first = Svetlana V. | year=2005
 | url =http://solarphysics.livingreviews.org/Articles/lrsp-2005-8/
 | title =Starspots: A Key to the Stellar Dynamo
 | publisher =Living Reviews
 | accessdate = 2007-06-21 }}</ref>. 

=== Масс ===

Одоогоор мэдэгдэж буй хамгийн хүнд, цул од бол [[Эта Карини]]<ref>{{cite web | last = Nathan | first = Smith | date = 1998 | url = http://www.astrosociety.org/pubs/mercury/9804/eta.html | title = The Behemoth Eta Carinae: A Repeat Offender | publisher = Astronomical Society of the Pacific | accessdate = 2006-08-13 | archive-date = 2016-06-18 | archive-url = https://web.archive.org/web/20160618222023/http://www.astrosociety.org/pubs/mercury/9804/eta.html | url-status = dead }}</ref> бөгөөд Нарнаас 100-150 дахин хүнд юм. Ийм одны нас нь хэдэн сая жил байна. [[Нумын орд]]ны оддод хийсэн сүүлийн үеийн судалгааны үр дүнгээр, одны массын хамгийн дээд хэмжээг 150 [[нарны масс (нэгж)|нарны масс]] гэж тооцсон байна<ref>{{cite news | title=NASA's Hubble Weighs in on the Heaviest Stars in the Galaxy | publisher=NASA News | date=March 3, 2005 | url=http://www.nasa.gov/home/hqnews/2005/mar/HQ_05071_HST_galaxy.html | accessdate=2006-08-04 | archive-date=2020-04-10 | archive-url=https://web.archive.org/web/20200410212238/https://www.nasa.gov/home/hqnews/2005/mar/HQ_05071_HST_galaxy.html | url-status=dead }}</ref>. 

[[Их тэсрэлт]]ийн дараагаар үүссэн анхны однуудын масс >300 нарны масс байсан байж болох юм<ref>{{cite news | title=Ferreting Out The First Stars | publisher=Harvard-Smithsonian Center for Astrophysics | date=September 22, 2005 | url=http://cfa-www.harvard.edu/press/pr0531.html | accessdate=2006-09-05 }}</ref>. 

=== Эргэлт ===

Одны тэнхлэгийн эргэлтийг [[спектроскоп]]ийн тусламжтайгаар ойролцоогоор, эсвэл [[одны толбо|одны толбын]] шилжилтээр харьцангуй нарийвчлалтайгаар тодорхойлж болно.  Залуу одны эргэлт хурдан, ойролцоогоор >100 км/сек байна. Жишээлбэл, B-ангийн од болох [[Ачернар]]ын эргэлт 225 км/сек байдаг. Энэ одны экваторын болон туйлын диаметрийн зөрүү >50% байна. Хэрэв одны эргэлтын хурд 300 км/сек-ээс их болвол тухайн од сөнөх (задрах) болно<ref>{{cite news | title=Flattest Star Ever Seen | publisher=ESO | date=[[June 11]], [[2003]] | url=http://www.eso.org/outreach/press-rel/pr-2003/pr-14-03.html | accessdate=2006-10-03 | archive-date=2006-10-07 | archive-url=https://web.archive.org/web/20061007165607/http://www.eso.org/outreach/press-rel/pr-2003/pr-14-03.html | url-status=dead }}</ref>. 300 км/сек нь од задралгүйгээр эргэх хурдны дээд хязгаар юм. Нар нь тэнхлэгээ 25-35 хоногт нэг бүтэн эргэдэг ба хурд нь 1.994 км/сек байдаг. 

=== Температур ===

Одны гадаргуугийн температур нь одны радиус, цөмөөс ялгарч буй энергийн хэмжээнээс хамаарна. Одны гадаргуугийн температурыг [[одны өнгөний индекс]]ээр тодорхойлно<ref name='astronomynotes'>{{cite web
 |url=http://www.astronomynotes.com/starprop/s5.htm
 |title=Properties of Stars: Color and Temperature
 |accessdate=2007-10-09
 |last=Strobel
 |first=Nick
 |date=2007-08-20
 |work=Astronomy Notes
 |publisher=Primis/McGraw-Hill, Inc.
 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20070626090138/http://www.astronomynotes.com/starprop/s5.htm
 |archivedate=2007-06-26
 |url-status=live
 }}</ref>. 

Цул оддын хувьд гадаргуугийн температур нь 50,000 [[Кельвин|K]] байна. Нартай ойролцоо жижгэвтэр одны гадаргуугийн температур хэдэн мянган К, харин [[Аварга улаан од]]ны температур харьцангуй бага ойролцоогоор 3,600 K байна.

== Ангилал ==
{{Гол|Одны ангилал}}
{{sectionstub}}
Од нь оддын системээсээ хамаарч хэлбэр төрх, үндсэн шинж, үүсэл хувирлаа тогтоож оршино.
 
== Ишлэл ==
{{reflist|2}}

== Гадаад холбоос ==
* [http://science.howstuffworks.com/star1.htm How Stars Work] at HowStuffWorks
* [https://web.archive.org/web/20050508094147/http://www.nasa.gov/worldbook/star_worldbook.html Star, World Book @ NASA]
* [http://www.astro.uiuc.edu/~kaler/sow/sow.html Portraits of Stars and their Constellations]. University of Illinois
* [http://simbad.u-strasbg.fr/sim-fid.pl Query star by identifier, coordinates or reference code]. Centre de Données astronomiques de Strasbourg
* [http://www.assa.org.au/sig/variables/classifications.asp How To Decipher Classification Codes]. Astronomical Society of South Australia
* [https://archive.today/20121204180007/http://www.mydob.co.uk/community_star.php Live Star Chart] View the stars above your location

[[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]]
[[Ангилал:Од| ]]
[[Ангилал:Оддын физик]]