Селени хуудасны эх кодыг харах

{{Инфобокс химийн элемент
<!--- Periodensystem --->
| bild         = SeBlackRed.jpg
| Name         = Селени
| Symbol       = Se
| Ordnungszahl = 34
| Serie        = Hm
| Gruppe       = 16
| Periode      = 4
| Block        = p
<!--- Allgemein --->
| Hauptquelle  = <ref>Die Werte für die Eigenschaften (Infobox) sind, wenn nicht anders angegeben, aus [http://www.webelements.com/selenium/ www.webelements.com (Selen)] entnommen.</ref>
| Aussehen     = саарал, гялтганасан 
| CAS          = 7782-49-2
| Massenanteil = 0,8&nbsp;ppm<ref name="Harry H. Binder">Harry H. Binder: ''Lexikon der chemischen Elemente.'' S. Hirzel Verlag, Stuttgart 1999, ISBN 3-7776-0736-3.</ref>
<!--- Atomar --->
| Atommasse= 78,971(8)<ref>[http://www.ciaaw.org/pubs/TSAW2013_xls.xls IUPAC, Standard Atomic Weights Revised 2013].</ref>
| Atomradius = 115
| AtomradiusBerechnet = 103
| KovalenterRadius = 120
| VanDerWaalsRadius = 190
| Elektronenkonfiguration = &#91;[[Аргон|Ar]]&#93; 3[[Атомын орбиталь|d]]<sup>10</sup> 4[[Атомын орбиталь|s]]<sup>2</sup> 4[[Атомын орбиталь|p]]<sup>4</sup>
| Austrittsarbeit = 5,9 [[Электронвольт|эВ]]<ref>Ludwig Bergmann, Clemens Schaefer, Rainer Kassing: ''[[Bergmann-Schaefer Lehrbuch der Experimentalphysik|Lehrbuch der Experimentalphysik]].'' Band 6: ''Festkörper.'' 2. Auflage. Walter de Gruyter, 2005, ISBN 3-11-017485-5, S.&nbsp;361.</ref>
| Ionisierungsenergie_1 = 941
| Ionisierungsenergie_2 = 2045
| Ionisierungsenergie_3 = 2973,7
| Ionisierungsenergie_4 = 4144
<!--- Physikalisch --->
| Aggregatzustand = хатуу
| Modifikationen = 
| Kristallstruktur = 
| Dichte = 4,28 г/см<sup>3</sup> (хар Se 60&nbsp;°C-д) ;<br />
4,819 г/см<sup>3</sup> (саарал Se 25&nbsp;°C-д) ;<br />
4,48 г/см<sup>3</sup> (улаан Se 25&nbsp;°C-д)  <!-- Quelle: http://www.periodensystem-online.de/index.php?id=modify&el=34ht am 9.10.2012 -->
| RefTempDichte_K = 
| Mohshärte = 2
| Magnetismus = [[Дисоронзон]] ([[Соронзон мэдрэх чадвар|''Χ<sub>m</sub>'']] = −1,9 · 10<sup>−5</sup>)<ref>Robert C. Weast (Hrsg.): ''CRC Handbook of Chemistry and Physics.'' CRC (Chemical Rubber Publishing Company), Boca Raton 1990, ISBN 0-8493-0470-9, S. E-129 bis E-145. Werte dort sind auf g/mol bezogen und in cgs-Einheiten angegeben. Der hier angegebene Wert ist der daraus berechnete maßeinheitslose SI-Wert.</ref>
| Schmelzpunkt_K = 494
| Schmelzpunkt_C = 221
| Siedepunkt_K = 958,2 K<ref name="Zhang">Yiming Zhang, Julian R. G. Evans, Shoufeng Yang: ''Corrected Values for Boiling Points and Enthalpies of Vaporization of Elements in Handbooks.'' In: ''[[Journal of Chemical & Engineering Data]].'' 56, 2011, S.&nbsp;328–337, [[doi:10.1021/je1011086]].</ref>
| Siedepunkt_C = 685
| MolaresVolumen = 16,42 · 10<sup>−6</sup>
| Verdampfungswärme = 95,5 кЖ/моль<ref name="Zhang" />
| Schmelzwärme = 5,4
| Dampfdruck = 
| RefTempDampfdruck_K = 
| Schallgeschwindigkeit = 3350
| RefTempSchallgeschwindigkeit_K = 293,15
| SpezifischeWärmekapazität = <!--320-->
| ElektrischeLeitfähigkeit = 
| Wärmeleitfähigkeit = 0,52
<!--- Chemisch --->
| Oxidationszustände = ±2, '''4''', 6
| Oxide = SeO<sub>2</sub>
| Basizität = хүчтэй [[хүчил|хүчиллэг]]
| Normalpotential = −0,67 [[Вольт (нэгж)|В]] (Se + 2&nbsp;e<sup>−</sup> → Se<sup>2−</sup>)
| Elektronegativität = 2,55
| CLH             = {{CLH-ECHA|ID=100.029.052 |Name=Selenium |Datum=1. August 2016}}
| Quelle GHS-Kz   = <ref name="GESTIS">{{GESTIS|Name=Selen |CAS=7782-49-2|ZVG=7340 |Datum=30. April 2017}}.</ref>
| GHS-Piktogramme = {{GHS-Piktogramme|06|08}}
| GHS-Signalwort  = Аюултай
| H               = {{H-Sätze|331|301|373|413}}
| EUH             = {{EUH-Sätze|-}}
| P               = {{P-Sätze|260|273|301+310|304+340}}
| Quelle P        = <ref name="GESTIS" />
| Radioaktiv      = 
<!--- Isotope --->
| Isotope = 
{{Инфобокс химийн элемент/Изотоп
| Massenzahl = 74
| Symbol = Se
| NH = 0,87
}}
{{Инфобокс химийн элемент/Изотоп
| Massenzahl = 75
| Symbol = Se
| NH = 0
| Halbwertszeit = 119,779 d
| AnzahlZerfallstypen = 1
| Zerfallstyp1ZM = [[Электрон булаалт|ε]]
| Zerfallstyp1ZE = 0,864
| Zerfallstyp1ZP = [[Хүнцэл|<sup>75</sup>As]]
}}
{{Инфобокс химийн элемент/Изотоп
| Massenzahl = 76
| Symbol = Se
| NH = 9,36
}}
{{Инфобокс химийн элемент/Изотоп
| Massenzahl = 77
| Symbol = Se
| NH = 7,63
}}
{{Инфобокс химийн элемент/Изотоп
| Massenzahl = 78
| Symbol = Se
| NH = 23,78
}}
{{Инфобокс химийн элемент/Изотоп
| Massenzahl = 79
| Symbol = Se
| NH = 0
| Halbwertszeit = 3,27 · 10<sup>5</sup>[[Жил|a]]
| AnzahlZerfallstypen = 1
| Zerfallstyp1ZM = [[бета задрал|β<sup>−</sup>]]
| Zerfallstyp1ZE = 0,151
| Zerfallstyp1ZP = [[Бром|<sup>79</sup>Br]]
}}
{{Инфобокс химийн элемент/Изотоп
| Massenzahl = 80
| Symbol = Se
| NH = '''49,61'''
}}
{{Инфобокс химийн элемент/Изотоп
| Massenzahl = 81
| Symbol = Se
| NH = 0
| Halbwertszeit = 18,45 [[Минут|мин]]
| AnzahlZerfallstypen = 1
| Zerfallstyp1ZM = [[бета задрал|β<sup>−</sup>]]
| Zerfallstyp1ZE = 1,585
| Zerfallstyp1ZP = [[Бром|<sup>81</sup>Br]]
}}
{{Инфобокс химийн элемент/Изотоп
| Massenzahl = 82
| Symbol = Se
| NH = 8,73
| Halbwertszeit = 1,08 · 10<sup>20</sup> a
| AnzahlZerfallstypen = 1
| Zerfallstyp1ZM = [[Давхар бета задрал|β<sup>−</sup>β<sup>−</sup>]]
| Zerfallstyp1ZE = 2,995
| Zerfallstyp1ZP = [[Криптон|<sup>82</sup>Kr]]
}}
| NMREigenschaften = 
{{Инфобокс химийн элемент/NMR
| Symbol = Se
| Massenzahl_1 = 77
| Kernspin_1 = 1/2
| Gamma_1 = 5,125 · 10<sup>7</sup>
| Empfindlichkeit_1 = 5,37 · 10<sup>−4</sup>
| Larmorfrequenz_1 = 19,0672 (2,3488 T)
}}
}}

'''Селени'''йг 1817 онд И.Я. Берцелиус хүхрийн хүчлийн үйлдвэрийн хаягдлаас нээн олборложээ. Түүний нэр грекээр “селене”-“сар” гэсэн үгнээс гаралтай.  Селени нь хэд хэдэн аллотропи хэлбэрээр тохиолддог. Хамгийн тогтвортой нь саарал селени бөгөөд саарал гялгатай хагас дамжуулагч чанартай (217градуст хайлж-685 градуст буцалдаг) хатуу бодис юм.Агаарт шатахдаа <math>\mathrm{SeO_2}</math> оксид үүсгэх ба уг бодис нь усанд хялбар уусдаг нунтаг цагаан бодис юм. Түүний усан уусмал нь сул селент хүчил <math>\mathrm{H_2SeO_3}</math> юм. Мөн селений хүчил <math>\mathrm{H_2SeO_4}</math> тохиолддог ба тэр нь [[хүхрийн хүчил]]тэй ихээхэн төсөөтэй. Гэвч <math>\mathrm{H_2SeO_3}</math> бол алтыг ч уусгаж чадах хүчтэй исэлдүүлэгч юм. Селенийг лабораторын нөхцөлд селенийн хүчлийг иодот устөрөгчтэй нэгдүүлэх урвалд оруулан дан селенийг ангижруулан авдаг.

:<math>\mathrm{H_2SeO_3 + 4 \ HI \ \rightarrow \ Se + 2 \ I_2 + 3 \ H_2O}</math>

Селений хүчил нь олон органик бодисуудыг нүүрсжүүлээд зогсохгүй тэдгээрийг гал авалцуулдаг. Нүүрстөрөгчтэй дүрс хийн асдаг. Селени олшруулах аппарат болон мөн хагас дамжуулагч багаж болох диод, фоторезисторт хэрэглэдэг. Хүний бие ойролцоогоор 14мл селени агуулагддаг. Тэр олон чухал микроэлементүүдийн тоонд ордог бөгөөд хүхэр агуулдаг амин хүчлийн синтезийг тэтгэн, цусны гемоглобины пероксидоор исэлдэхээс хамгаалдаг глутатионпероксидаз ферментийн найрлагад ордог. Хүний биед селени дутагдвал дархлаа сулардаг байна. Гэхдээ уг элементийн илүүдэл маш хортой. Тэр нь хордлогод хүргэдэг бөгөөд эдгээрийн нэг шинж тэмдэг нь үс унах юм.

== Цахим холбоос ==
{{Wiktionary}}
{{Commons|Selenium|Селени}}

== Эшлэл ==
<references />

{{Зай авах}}
{{Үелэх системийн холбоос мөр}}
[[Ангилал:Селени| ]]
[[Ангилал:4-р үеийн элемент]]
[[Ангилал:Эрдэс]]
[[Ангилал:Халькоген]]
[[Ангилал:Эрдсийн ангиллын элемент]]
[[Ангилал:Тригональ талст систем]]
[[Ангилал:Коэнзим]]
[[Ангилал:Хагас дамжуулагч]]